Onderzoeker Tjibbe Bosman over de rol van de accountant bij faillissementen

'Veel van zijn werk zie je niet'

9 december 2021

Peter Steeman

De beroepsgroep ligt regelmatig onder vuur als een onderneming failliet gaat zonder dat de accountant gewaarschuwd heeft. De redenering erachter is niet zonder logica. De accountant moet immers de economische getrouwheid van de jaarrekening controleren waarin door het management bijna altijd van continuïteit wordt uitgegaan. Ook in het rapport van de Commissie Toekomst Accountancysector (CTA) is een van de aanbevelingen dat accountants in de controle meer aandacht moeten besteden aan continuïteit. Er is een groot maatschappelijk belang mee gemoeid. Faillissementen veroorzaken veel economische schade. De onbetaald gebleven schulden door faillissementen wordt in Nederland op jaarlijks 4,4 miljard euro geschat.

Het FAR/UvA-onderzoek onder leiding van Bosman focust op de wijze van rapporteren van bedrijven die controleplichtig zijn in de drie jaar voor ze failliet gaan. Hoe zien die jaarrekeningen eruit? Hebben ze een controleverklaring van de accountant? Hebben ze überhaupt iets gedeponeerd? Om het antwoord op die vragen te vinden moet je in Nederland vissen met een groot net (zie kader). Anders dan in de ons omringende landen is deze data weliswaar openbaar te benaderen maar niet gratis voorhanden. Faillissementen zijn openbaar maar het lastige is dat zes maanden na de uitspraak de gegevens uit het Centraal Insolventieregister worden gewist. Een ander nadeel is dat going concern-verklaringen niet zichtbaar zijn in het digitale formaat dat de Kamer van Koophandel gebruikt voor het product standaard jaarrekening. Voor het onderzoek raadpleegde Bosman samen met collega's Merel van der Kuip en Wim Janssen daarom data afkomstig van Bureau Van Dijk, Company.info, de Kamer van Koophandel en Faillissementsverslagen.com, die hij combineerde met cijfers van de AFM Monitor en het CBS over een periode van 2012 tot en met 2020.

Wat zijn de belangrijkste bevindingen?

Bosman: "Uit cijfers van de AFM Monitor weten we dat in de periode 2012-2020 183.797 accountantscontroles plaatsvonden. 142.817 daarvan waren controles met een bekend oordeel. Van deze 142.817 Wta-controles weten we dus hoe vaak de accountant voor continuïteitsrisico's heeft gewaarschuwd in zijn verklaring. In dezelfde periode gingen volgens het CBS 44.388 bedrijven en organisaties failliet. Daar zitten ook kleine organisaties of stichtingen bij die niet controleplichtig zijn. Als je die eruit filtert houd je er 2.043 over. Daarvan zijn er 572 die in tenminste een van de drie jaren voorafgaand aan een faillissement aan de Wta-controleplicht moesten voldoen."

"We kunnen in dit onderzoek niet exact zien hoe de interactie is tussen de accountant en het management voorafgaand aan een faillissement. Dat is geen openbare informatie die je uit een database haalt. Je ziet wel toelichtingen van het management in de jaarrekening waarin duidelijk staat dat de accountant nog niet overtuigd is van de continuïteit. Er zijn situaties waarin het management een jaarrekening opstelt op basis van going concern en de accountant bedenkingen heeft en een afkeurende verklaring afgeeft. En in een klein aantal gevallen komen we situaties tegen waarin de accountant geen materieel continuïteitsrisico ziet. Maar zoals gezegd: dat geldt dus maar voor 39 van de 183.797 accountantsverklaringen die in deze negen jaar zijn afgegeven."

Was die uitkomst een verrassing?

"Ik had verwacht dat het om een laag aantal zou gaan. Accountants zijn van nature voorzichtig. Een minder goede uitkomst voor accountants is dat wanneer een controleverklaring voor het boekjaar voorafgaand aan het faillissement wordt gedeponeerd er in 63 procent van de 62 gevallen geen materiële onzekerheid in de controleverklaring is opgenomen. We vinden echter slechts voor 11 procent van de bedrijven een gedeponeerde controleverklaring voor het boekjaar voorafgaand aan een faillissement. Het kan zijn dat ze bij het opmaken van de cijfers vaststellen dat ze er niet meer uitkomen."

 

Kunnen we op basis van dit onderzoek de accountant een rapportcijfer geven?

"Helaas niet. Dat heeft te maken met de 88 procent van de wettelijke controleplichtige organisaties die in het boekjaar voorafgaand aan het faillissement geen vastgestelde en gecontroleerde jaarrekening heeft gedeponeerd. We kunnen in de openbare gegevens niet zien hoe de accountant daar heeft opgetreden. We zien in een aantal faillissementenverslagen dat er verwezen wordt naar een managementletter van de accountant. Die heeft bijvoorbeeld op tijd aangegeven dat hij aanvullende garanties van de bank wil hebben."

Accountantswisselingen in de jaren voorafgaand een faillissement, ben je die ook tegengekomen?

"We komen een aantal gevallen tegen waar een accountant een afwijkende verklaring geeft en het jaar daarop een andere accountant minder streng oordeelt. Als je een cliënt overneemt zou je moeten overleggen met de vertrekkende accountant. Wat waren de bevindingen? Dat collegiaal overleg is in Nederland niet verplicht. Er kan een goede reden zijn waarom het management van accountant wisselt. Zolang de accountantscontrole maar is afgerond. Als het management een lopende opdracht voor een wettelijke controle intrekt dan moet dat gemeld worden bij de AFM."

Het gaat maar in 0,03 procent van de afgegeven verklaringen mis. Maakt deze uitkomst een einde aan de discussie over de rol van accountants bij faillissementen?

"Het probleem is dat een heel klein aantal faillissementen voor een enorme schade zorgt. Kijk naar het omvallen van Imtech. Die schade loopt in de honderden miljoenen. Het is een black swan. De kans op zo'n gebeurtenis is heel klein, maar als het gebeurt heeft het een enorme impact. Daarom vormt het iedere keer de aanjager voor het maatschappelijk debat. Op zo'n moment gaan mensen twijfelen over de accountant. Veel van zijn werk zie je immers niet."

Wat zegt het onderzoek over de rol van management bij faillissementen?

"Het management krijgt van de maatschappij de gift van beperkte aansprakelijkheid. Daaraan is wel een voorwaarde verbonden: de plicht om transparant te zijn. Je moet kunnen zien wat de inkomsten en uitgaven zijn van de organisatie. Die verplichting wordt onvoldoende in praktijk gebracht, kun je uit dit onderzoek concluderen."

"Het gekke is dat er in Nederland zelden of nooit op gehandhaafd wordt. De Kamer van Koophandel controleert niet of alles wel is ingeleverd. Ze zetten de aangeleverde pdf in het handelsregister. Dat is alles wat ze doen. Ik ben ook accountant in Duitsland. Als daar een klant te laat deponeert, krijgt hij een dwangsom voor iedere dag dat er geen controleverklaring ligt. Daar wordt het handelsregister niet beheerd door een Kamer van Koophandel maar door de rechtbank. De meest uitzonderlijke casus waar ik op stuitte was het faillissement van Petroplus. Deze Nederlandse bv heeft nooit een Nederlandse jaarrekening opgesteld. In plaats daarvan deponeerden ze bij de Kamer van Koophandel een jaarrekening van de Zwitserse holding, gecontroleerd door een accountantskantoor in Zurich. Dat is nooit iemand opgevallen tot ze failliet gingen."

Wat valt er verder op aan jaarrekeningen van bedrijven die failliet gaan?

"Wanneer bij de jaarrekening in het laatste boekjaar voorafgaand aan een faillissement een controleverklaring wordt gedeponeerd zit er in een meerderheid van de gevallen (63 procent) geen going concern-verklaring bij. In een ideale wereld stelt de accountant in alle gevallen op het moment van afgeven vast dat die materiële onzekerheid er is. Het bedrijf gaat immers binnen twaalf maanden na balansdatum kopje onder. Toch duidt het niet automatisch op een verkeerde beoordeling. Er kunnen zich situaties na het afgeven van de controleverklaring voordoen waardoor de toekomst van een bedrijf plotseling inktzwart wordt. Als bijvoorbeeld de olieprijs ineens daalt met vijftig procent kan niemand dat voorzien. Een accountant kan niet garanderen dat een onderneming blijft bestaan. De angst dat een going concern-verklaring bij de jaarrekening een self fulfilling prophecy triggert - met andere woorden, het vertrouwen in het bedrijf brokkelt af, klanten lopen weg - lijkt onterecht. In 99,3 procent van de gevallen waarin een materiële onzekerheid ten aanzien van de continuïteit wordt opgenomen, volgt twaalf maanden na de balansdatum geen faillissement."

Is de verklaring van de accountant bij jaarrekeningen van bedrijven die failliet gaan altijd helder voor de gebruiker?

"Dat is een goede vraag die we ons ook als beroep moeten stellen. Een heleboel curatoren begrijpen niet wat een accountant doet. In de faillissementsverslagen vinden we daar voorbeelden van. 'The consolidated annual accounts have been filed without an approved going concern declaration on the part of the accountant', staat er dan. Dat klopt niet. In iedere controleverklaring die een accountant afgeeft zegt hij impliciet iets over going concern. Dat is onderdeel van zijn scope. Het taalgebruik van de standaardteksten die we als beroepsorganisatie gebruiken - HRA deel 3 - zijn vrij wollig. Dat is onvermijdelijk. Anders is het niet op uiteenlopende organisaties van toepassing. Tegelijkertijd kun je je afvragen of het geen tijd wordt voor andere formuleringen als zelfs een universitair opgeleide curator het niet begrijpt."

Wat kunnen we verder doen met deze bevindingen?

"Het onderzoek is een beschrijvende studie, een eerste stap. Een vraag voor een vervolgonderzoek kan zijn: is er een verband tussen het tijdig deponeren en het goed naleven van de regelgeving en een kleinere faillissementsschuld? Wat kunnen we als beroepsgroep leren van de casussen waar het mis is gegaan? Kunnen we een machine learning-model maken met de faillissementsrisico's van controleplichtige rechtspersonen? Dan zou je een klantenportefeuille van een accountantskantoor kunnen doorspitten op faillissementsrisico's. Bestaande bankruptcy prediction-modellen zijn gebaseerd op heel uiteenlopende data. Het charmante aan een accountantsverklaring is dat je een soort dummy-variabele hebt, een stoplicht. Het is geen materieel risico twaalf maanden na balansdatum of juist wel. Je kunt zo bepaalde ontwikkelingen in bedrijfstakken zichtbaar maken. Uiteindelijk blijft de oordeelsvorming het belangrijkst. Daarom zal zo'n machine learning-model nooit de accountant vervangen."